Að ná tökum á lestri getur reynst þrautin þyngri fyrir mörg börn.  Við upphaf lestrarnáms geta ýmsir erfiðleikar komið upp, þótt ekki sé ljóst hvort um lesblindu sé að ræða.  En hvað er til ráða þegar nemandi ruglast ítrekað á stöfum og gengur almennt illa að ná tökum á lestri?

Algeng einkenni lestrarörðugleika við upphaf lestrarnáms

Lestrarörðugleikar birtast í ýmsum myndum og einkennin geta verið mörg.  Einkenni lesblindu eru vissulega oft þau sömu, en fyrstu árin eru þessi einkenni svo almenn að erfitt getur verið að greina hvort um lesblindu sé að ræða.  Ef þú átt barn sem hefur strögglað við að ná tökum á lestri, þá þekkir þú líklega eitthvað af eftirfarandi:

Stafaruglingur
Hægur, hikandi lestur
Lítið úthald
Nemandinn les oft vitlaust eða breytir orðum

Hvað er "hljóðaaðferð" í lestri

Hljóðalestur er sú kennsluaðferð sem mest er notuð, enda góð kennsluaðferð.  Hljóðaaðferð byggir á því að tengja saman hljóð stafanna.  Við upphaf lestrarnáms þekkir nemandinn ekki útlit margra orða, og því bregst heilinn ekki við tvívíðum orðum eins og hann gerir við þrívíðum myndum.

"Grundvallaratriði hljóðaaðferðarinnar er að nemendur skilji að bókstafirnir tákna hljóð orðanna í talmálinu. Helsti kostur aðferðarinnar er að nemendur læra skilvirka tækni til að lesa stöðugt ný og ný orð sem koma fyrir í texta." (Lesvefurinn)

Orðmyndin sjálf (útlit orðsins á prenti, t.d. "aðeins") er nemandanum semsagt framandi.  Nemandinn skilur þó hugtakið sjálft þegar hann heyrir það.  Í þessu samhengi erum við eingöngu að tala um "útlit" orðsins.

Með tímanum byggir nemandinn upp eins konar "sjónrænan orðaforða".  Orðunum sem nemandinn þekkir án þess að hugsa - fjölgar semsagt.

Hvað gerist þegar hljóðaaðferð bregst?

Það kann kannski að hljóma eins og ég sé á móti hljóðaaðferð, en það er ég alls ekki.  Hér er ég einkum að tala um tilfelli þar sem nemandinn á erfitt uppdráttar í lestri strax frá upphafi lestrarnáms, og úrræðaleysis virðist gæta.  Úrræðaleysið birtist í því að hljóðaaðferð skuli beitt, sama hversu vel eða illa hún virðist henta nemandanum.

Lestrarþjálfun snýst um að bæta sjálfvirka viðbragðið

Lesum hraðar þjálfunin gerir nemandanum kleift að bæta sjálfvirka viðbragðið, og léttir þannig lesturinn.  Margir hafa sett sig upp á móti því að lesa hratt - Lesum hraðar þjálfunin snýst ekki um að lesa hratt.

Hún snýst um að lesa hraðar.  Ástæðan er sú að við viljum ekki að nemandinn lesi HÆGT.  Og hvers vegna ekki?

Vegna þess að hægur lestur bendir oft til þess að nemandinn sé að ströggla um of.  Hægur lestur getur verið merki um að:

Nemandinn ruglist um of á stöfum
Nemandinn þekki ekki orðmyndirnar (útlit orðanna á blaði)
Nemandinn stóli á hljóðalestur

Hægur lestur er auðvitað eðlilegur framan af.  Sjónræni orðaforðinn er enn lítill og nemandinn les flest orð með því að tengja saman stafina.

En þegar framfarirnar láta standa á sér, þá er ástæða til að hafa varann á.  Mögulega er  nemandinn að ströggla um of við að bera kennsl á einhverja bókstafi eða hugtök.

Er "óvissa" lykilorsök erfiðleika í lestri?

Nemandi sem þekkir bókstaf, þarf ekki að hugsa sig um.  Ástæðan er sú að undirvitundin veit svarið, það er í langtímaminninu.  Það sama gildir þegar hann sér orð sem hann þekkir.  Kosturinn við að vita svarið er að það sparar orku, og við svörum af öryggi, án þess að hika.  Þetta á ekki bara við um lestur, heldur líka margt fleira eins og hugarreikning, margföldun oþh.

Viðbragð nemandans getur gefið okkur upplýsingar um það hvar hann er staddur í lestrinum.  Ef viðbragðið einkennist af óvissu, nemandinn hikar og virðist þurfa að brjóta heilann, má sjá að frekari þjálfunar er þörf.

Fullvissa er það sem við stefnum að.  Þá þekkir nemandinn bókstafinn eða hugtakið samstundis, og þarf ekki að hugsa.  Viðbragðið er mun betra og nemandanum finnst þetta auðvelt.

Skapar æfingin meistarann?

Þegar nemandi ruglast lengi á bókstöfum, þarf að grípa inn í.  Algengt er að nemendur ruglist á bókstöfum jafnvel árum saman.  Það sama gildir um algeng hugtök.

Þegar nemandinn þekkir ekki orðmynd (útlit orðsins) án þess að hugsa, þá grípur hann til hljóðunar.  Eins og hljóðunaraðferð getur verið góð kennsluaðferð, getur hún líka verið merki þess að nemandinn þurfi hjálp.

Þegar nemandi festist í hljóðunaraðferð, þarf að grípa inn í

Þegar lestrarnámið fer hægt af stað hjá barni, er viðkvæðið oftast að halda bara áfram á sömu braut.  Barnið þurfi bara meiri tíma.  Æfingin skapar meistarann og allt það.

Mín skoðun er sú að þegar barn þarf bersýnilega hjálp í lestri, þá þurfi að greina betur hvað það er sem nemandinn strögglar með, svo hægt sé að beita sem bestum úrræðum sem allra fyrst.

Því miður skilar það litlum árangri að æfa eitthvað annars hugar.  Margt af því sem við lærum sem börn krefst mikillar athygli og er spennandi.  Það er spennandi að læra að hjóla og því er erfitt að vera annars hugar á meðan.

En í hugum margra barna - sérstaklega þeirra sem ströggla - þá er lestur allt annað en spennandi.

Er hljóðunaraðferð slæm fyrir lesblinda nemendur?

Höfum í huga að nemandi þarf ekki að vera lesblindur til að eiga erfitt uppdráttar í lestri.  Lesblinda er sjaldnast greind fyrr en í 4. bekk svo flestir foreldrar þekkja baráttuna við heimalesturinn allt of vel áður en að því kemur að greina lesblindu (sjá póst um "hverjir greina lesblindu").

Hljóðunaraðferð skaðar ekki lesblinda nemendur, en hún gerir þeim oft erfitt fyrir og getur jafnvel hægt á framförum.

Vandamálin byrja fyrir alvöru þegar ógreindur, lesblindur nemandi nær ekki tökum á lestrinum og festist í hljóðun langt fram eftir aldri.

Við þurfum sjónrænan orðaforða til að ná tökum á lestri!

Hvers vegna lenda svo mörg börn í basli með lestur?

Hvort sem lesblinda (dyslexia) er í spilinu eða ekki, þá er það staðreynd að fjölmörg börn eiga erfitt með að ná tökum á lestri við upphaf lestrarnáms.  Þá má spyrja sig hvort hljóðunaraðferð sé í raun besta lestraraðferðin fyrir þessi börn.  Sjálfsagt eru margar rannsóknir sem benda til þess að svo sé, og aðrar sem benda til þess að svo sé ekki.

Kannast þú við þessi einkenni hjá þínu barni?

Ef þú horfir á styrkleika og veikleika barnsins þíns, tengir þú við eftirfarandi?

Heilinn vinnur úr orðmyndum eins og öðru sjónrænu áreiti

Nú veistu að styrkleikar skapandi einstaklinga (sem oft greinast með lesblindu síðar) liggja í sjónrænum skapandi greinum.  Sjónminni þeirra er gott og þeir eiga auðvelt með að sjá hluti fyrir sér.

Þessi börn eiga hins vegar oft sögu um að hafa verið sein til máls, og mörgum áttu erfitt með að læra t.d. söngtexta á leikskóla.  Stundum er talað um "hljóðvillu" eða slaka "hljóðkerfisvitund.  Í því ljósi má spyrja sig hvort hljóðunaraðferð sé virkilega það besta sem við getum boðið  þessum börnum?

Hvers vegna fá börn sem glíma við lestrarörðugleika enga aðra hjálp en sömu lestraraðferðina sem þau hafa notað árum saman með litlum árangri?

Kannski ekki ef öll þjálfun snýst um hljóðun.  Getur verið að sjónrænir styrkleikar nemandans fái ekki að njóta sín þegar kennsluaðferðin snýst um að tengja saman hljóð stafanna og byggir öðru fremur á hljóðkerfisvitund.

Getur "áunnin lesblinda" hjálpað okkur að sjá hljóðunaraðferð í öðru ljósi?

Það er áhugavert að setja hljóðunaraðferð í samhengi við áunna lesblindu.  Vísindavefurinn skilgreinar áunna lesblindu sem afleiðingu slyss eða skaða á vinstra heilahveli.  Með þessu er ég auðvitað ekki að líkja lesblindu við skemmdir á heila.  Vísindin segja að lesblinda orsakist af þroskafræðilegum þáttum.  En skoðum hvað Vísindavefurinn segir um áunna lesblindu.

Þarna hefur fólk tapað hæfileikanum til að þekkja orðmyndina sjálfa og les í raun eins og byrjandi í lestri - með því að tengja saman hljóð stafanna.  Það er ljóst að þetta er ekki góð staða í lestri.  Engu að síður heyri ég það ítrekað frá foreldrum barna sem hafa glímt við lestrarvanda árum saman að lausnin felist í því að æfa sig.

Þessir foreldrar fá engar tillögur um að breyta lestrarkennslunni.  Þvert á móti er þeim uppálagt að halda áfram að nota sömu aðferð og þau hafa notað öll árin, hljóðunaraðferð.

Hér sést aftur hversu mikilvægur þessi sjónræni orðaforði er.  Svo virðist sem margir nemendur sem eiga erfitt uppdráttar í lestri njóti ekki góðs af hljóðunaraðferðinni sem lestrarkennsluaðferð.  

Þegar hljóðunaraðferð gengur vel þá nær nemandinn með tímanum að búa til sjónræna mynd af hugtakinu í sjónminninu.

Hvenær verður hljóðunaraðferðin að vandamáli?

Hljóðunaraðferð er góð og gild kennsluaðferð, á því leikur enginn vafi.  Hljóðunaraðferð er hins vegar ekki góð lestraraðferð.  Því fyrr sem nemandinn hættir að hljóða, því betra.  Þetta gerist í skrefum.  Sum orðin lærir nemandinn á undan öðrum.  Þegar hann rekst á ný og framandi þá beitar hann hljóðaaðferð á þau.

Hljóðunaraðferð getur orðið að vandamáli þegar nemandinn stólar á hana sem lestraraðferð, og beitir henni hugsunarlaust.

Þetta getur orðið að vandamáli þegar nemandinn á erfitt með að ná tökum á grunnþáttum lestrartækninnar, að bera kennsl á bókstafi og hugtök með sjálfvirkum hætti.  Án þess að hugsa.  Við erum að tala um sjálfvirka umskráningu sem þarf að eiga sér stað.

Eins og ég sagði hér að ofan þá þarf ásetning og athygli til að ná tökum á lestri.  Markmiðið þarf að vera ljóst.  Ef öll athygli nemandans er á hljóðuninni, að tengja saman hljóð stafanna, þá getur hún ekki verið á orðmyndinni á sama tíma.

Nemandinn veitir orðmyndinni því litla sem enga athygli og er í raun ekki að þjálfa hana.  Hann er að þjálfa hljóðun.

Nemandanum fer fram í því sem hann æfir.  Flestir nemendur sem ég hef hitt og hafa jafnvel strögglað mikið við lestur, kunna að hljóða.  Þess vegna halda þeir áfram að hljóða.

Hljóðunaraðferð og nefnuhraði

Í einföldu máli má lýsa nefnuhraða sem tímanum sem það tekur lesandann að nefna ritháttarmynd (orðmynd) algengra orða.  Semsagt, tíminn sem það tekur nemandann að bera kennsl á bókstaf, tölu eða hugtak.

Í raun: Nefnuhraði stendur fyrir viðbragðstíma nemandans.  Betri nefnuhraði jafngildir betra viðbragði.

Á Lesvefnum segir að nefnuhraði sé oftast prófaður með eftirfarandi hætti:

Markmið lesæfinga er augljóslega að bæta nefnuhraðann, eða viðbragðið.  Nemandi með gott viðbragð nær góðu flæði í lestri og getur einbeitt sér að innihaldi textans.

Nemandi með slakan nefnuhraða er lengur að bera kennsl á stafi eða hugtök, og orkan og einbeitingin fer því í það.  Lítill nefnuhraði er auðvitað eðlilegur við upphaf lestrarnáms.  Með tímanum batnar þetta oftast sjálfkrafa, þar sem hefðbundnar lesæfingar gera það að verkum að nemandinn lærir að þekkja bæði tákn og hugtök án erfiðleika.

En markmiðið er engu að síður að bæta viðbragðið.

Hvers vegna les barnið svona hægt?

Hljóðunaraðferð er ráðandi lestrarkennsluaðferð.  Lesandinn þjálfast í lestri með því að tengja saman hljóð stafanna, og með tímanum lærir hann að þekkja útlit orðanna og hljóðunaraðferðin verður óþörf með tímanum.

Því fyrr, því betra.

Betra viðbragð segir okkur að lesandinn sé að ná betri tökum á lestrinum.

Barn sem strögglar við lestur glímir oft við erfiðleika í grunnþáttum lestrarins sem hljóðunaraðferðin stólar á - en lagar ekki endilega.

Þegar hingað er komið við sögu er oftast vitað hve vandinn er - þótt ekki sé vitað af hverju hann stafar.

Nemandinn ruglast á stöfum, eða hikar
Nemandinn les hægt, mun hægar en hann talar (nær ekki lestrarviðmiðum skólans)
Lesskilningur er oft slakur (þó ekki algilt)
Nemandinn þreytist oft fljótt, getur orðið pirraður eða sýnt mótþróa við lestur

Þetta virðist ekki vera gott veganesti fyrir lestranámið framundan.

Ef brestirnir liggja í stafa- og hugtakanefningu, hvers vegna er ekki unnið betur í því?

Lestrarvandi er snúinn viðfangs, enda tekur langan tíma (oftast nokkur ár) fyrir einstakling að verða læs.  Mótþrói og áhugaleysi gera lestrarvandann auðvitað enn erfiðari viðfangs.  Margir nemendur hafa misst trúna á sjálfa sig eftir mörg ár af lesæfingum sem litlu hafa skilað.

Það er engin töfrapilla í boði, en það hlýtur að vera betra að leita uppi brestina, svo hægt sé að laga þá.

Heimalesturinn fer oftast þannig fram að nemandinn les með hljóðaaðferð, og foreldrið leiðréttir barnið þegar þörf er á.

Dæmi um heimalestur hjá nemanda sem notar hljóðaaðferð

Væri það ekki dásamlegt ef við gætum séð hvaða hugsanaferli á sér stað hjá nemanda sem situr við eldhúsborðið heima og les fyrir foreldri sitt?  Eitthvað þessu líkt gæti átt sér stað:

Nemandinn sér orð, en kveikir ekki á perunni.  Orðmyndin er ekki til í sjónræna myndabankanum og nemandinn stendur því á gati.  Finnur fyrir óvissu.

Nemandinn er þreyttur og vill helst giska til að sleppa við að hugsa.  Hann ákveður samt að vanda sig og reynir að lesa orðið með aðferðinn sem hann hefur notað frá upphafi lestrarnámsins, hljóðunaraðferðinni.

Hljóðunaraðferðin virkar oftast vel, enda skotheld leið til að lesa orðmyndir sem heilinn skilur ekki.

Nemandinn byrjar að tengja saman hljóð stafanna, en fyrsti stafurinn er "b", og nemandinn hefur alltaf ruglast á "b" og "d".

Þrátt fyrir að vera kominn í 3ja bekk, hefur enginn náð að eyða þessari óvissu fyrir honum.  Hann eyðir talsverðri orku í að eyða óvissunni og ákveður að þetta sé "d".

Nemandinn byrjar að hljóða en er fljótlega stöðvaður af móður sinni sem leiðréttir hann og segir "Þetta er "b"!  Hvenær ætlar þú eiginlega að ná þessu, systir þín er í 1. bekk og hún þekkir muninn.  Byrjaðu aftur, "bbbb"..." heldur mamman áfram.